________________________________________

In de tweede helft van de negentiende eeuw veranderde de voornaamste doelgroep van musea van wetenschappers en kunstenaars naar het grote publiek. Deze ontwikkeling moet gezien worden tegen de achtergrond van het beschavingsoffensief: het streven van de ontwikkelde burgerij naar volksverheffing. Vooral de arbeidersklasse moest opgevoed worden en de musea waren hiervoor een belangrijk instrument.

De al eerder genoemde Victor de Stuers zag musea als ‘een der meest onontbeerlijke en krachtigste hefbomen tot ontwikkeling van het volk.’ Dankzij zijn inspanningen als hoofd van de Afdeling Kunsten en Wetenschappen van het Ministerie van Binnenlandse Zaken werd er een begin gemaakt met een landelijk cultuurbeleid. Bovendien gingen musea hun educatieve taak serieus nemen. Voor het eerst werden er didactische handreikingen naar het publiek gedaan. Zalen waren niet meer overvol, maar werden overzichtelijker ingericht met een selectie van voorwerpen en uitleg in de vorm van tekstbordjes.

In de museumwereld bestond de nodige weerstand tegen de publieke en educatieve functie van musea. Hermann Schlegel, van 1858 tot 1884 directeur van het Leidse Rijksmuseum van Natuurlijke Historie, zou uit vrees voor de ‘verpretparking’ van de academisch georiënteerde collecties het leger hebben ingezet om ‘zijn’ collectie te beschermen tegen het volk.

Rijksmuseumdirecteur Frederik Schmidt-Degener zag kinderen en schoolklassen liever gaan dan komen. Hij had een grondige afkeer van actieve publieksbegeleiding: ‘Ik heb altijd met een gevoel van diep medelijden personen zien rondleiden en rondgeleid worden.’ Schmidt-Degener vond dat de nieuwe inrichting van het Rijksmuseum, die onder zijn leiding vorm kreeg in de jaren 1920 en 1930, het belangrijkste middel was om het museum aantrekkelijker te maken voor het publiek. Maar hij kon het tij niet keren. Educatie ging een steeds grotere rol spelen in het Rijksmuseum en in andere musea.